CEYRAN BAYRAMOVA DOĞRUDANMI PARLAMANDAN CASUSLUQ EDİB?

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 18:22 04.06.2025

Ceyran Bayramova: “bir çox kommunist yoldaşlarımla, müsavatçıların lap qulağının dibində gizli iş aparırdıq. Müsavatçıların öz ocağında onların əleyhinə mübarizəyə qalxırdıq”.

 

Bu sətirlər 1917-ci ildən bolşeviklərlə gizli iş aparan, 1919-cu ildən Sovet İKP üzvü olan, repressiya dövründə uzun illər sürgün həyatı yaşayan Ceyran Şirin qızı Bayramovanın xatirələrindəndir. Hətta Ceyran xanımın Sovet hökumətinə olan sevgisi onu qadına yaraşmayan cəsusluğa da vadar edib.  

 

Bu haqda Ceyran xanım illər sonra “Xatirələrim”də yazırdı: “Partiyamızın sıralarını möhkəmləndirmək, müsavat hökumətini zəiflətmək üçün parlamanda işə girdim. Mirzə Camalovun yanında, qanunlayihə şöbəsində balaca bir işə düzəldim. Məktubları, təliqələri, sənədləri kitablara qeyd edirdim. Məqsədim müsavat hökumətinin sirlərini, hərbi planlarını bolşeviklərə vermək idi. Amma parlamentdə bilmirdilər ki, mən dırnaqlarımla bu nazir ağalara qəbir qazırdım. Bizim mənzilimizdə gizli telefon aparatı qoyulmuşdu. Bu, şəhər telefon stansiyasında işləyən Yemelyanov yoldaşın sayəsində olmuşdu. Telefon stansiyasında da mötəbər adamlar vardı ki, nazirlər, prokuror, polisiya bir-birilə danışanda bizim gizli telefona calayırdılar, mən onların söhbət və danışıqlarının hamısını yazır, təşkilata çatdırır, onlar da əvvəldən tədbir görürdülər. Gizli telefon böyük otaqda, küncdəki stolun altında məxfi saxlanılırdı. Evimizdə adi telefon da vardı. Bakı Komitəsi bu fəaliyyətimi görüb məni 1919-cu ildə Kommunist partiyası sıralarına qəbul etdi. Mən artıq özümü adi qadın kimi yox, kommunist kimi, inqilab əsgəri kimi hiss edirdim. Heç nədən qorxum yox idi. Mən şahin quşu kimi qanadlanıb uçurdum”.  

 

Yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdim ki, Ceyran xanıma gizli inqilabi “fəaliyyəti”nə görə 1932-ci ildə “qızıl qvardiyaçı və qırmızı partizan vəsiqəsi verilmişdi”. 

Qocaman yazıçılarımız Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim oxuduqlarım gördüklərim”, Qılman İlkinin “Bakı və bakılılar” Şəmistan Nəzirlinin “Güllələnmiş Azərbaycan generalları” əsərlərində də Ceyran xanımın gizli inqilabi fəaliyyəti haqqında yetərincə məlumat var. Hətta Ş.Nəzirlinin əsərindən belə bəlli olur ki, Ceyran xanımın ömür-gün yoldaşı Əli Bayramovun ölümünə səbəb inqilabi fəaliyyəti ilə yanaşı Ceyran xanımın parlamandan casusluq etməsi də olur. Ş.Nəzirli yazır: “Şübhələnən polis işçiləri Əli Bayramovun evində axtarış aparırlar. Məlum olur ki, evdə iki telefon var: biri açıqda, digəri isə pərdə arxasında gizlədilmişdir. Ceyran gizli telefonla hər gün parlametdə olanlardan bolşeviklərə məlumat verir. Qadına qıyıb əl qaldırmayan qoçular əvəzində onun əri Əli Bayramovu qətlə yetirirlər”.

 

Bir faktı da qeyd edim ki, sovet dövründə yazılan tədqiqatların hamısında Əli Bayramov Ceyran xanımın həyat yoldaşı kimi göstərilib. Məsələn, Ceyran xanımın ən yaxın rəfiqəsi, bolşevik Hökumə Sultanova “Ceyran Bayramova” adlı kitabında yazırdı ki: “1918-ci ilin baharında Ceyran Əli Bayramov ilə ailə həyatı qurur”.  

 

Ceyran xanım özü isə “Xatirələrim”də tamamilə başqa cürə yazırdı: “1910-cu ildə Əli ilə mənim bacım Məsmə ailə həyatı qurdular. Bir azdan Əli köçüb bizimlə birlikdə yaşamağa başladı. 1916-cı ildə ailəmizə böyük kədər üz verdi. Mənim sevimli bacım Məsmə vərəm xəstəliyindən vəfat etdi. Əli üçün ömür-gün yoldaşını itirmək daha ağır idi. Nənəmin və dayımın tələbilə mən daha naməhrəm kişinin evində qala bilməzdim. Əlinin yaşadığı evdən, daha doğrusu, öz evimizdən çıxmalıydım. Bu qan qaraldan söhbət məni də, anamı da yaman qəzəbləndirmişdi. Anam bir gün utana-utana bu haqda Əli ilə söhbət etdi. Onlar cəhalətpərəst adamların ağzını yummaq üçün mollanın yanına gedib mənim kəbinimi Əliyə kəsdirdilər. Mollanın yazdığı adi kağız parçasına görə mən Əlinin həyat yoldaşı sayılırdım”. 

Ceyran xanım xatirələrində onların yalnız “mollanın bir parça kağızı üzərində ər-arvad” olduqlarını yazsa da, bütün arxiv sənədləri, xatirələr, tədqiqat əsərləri onların doğrudan da ər-arvad olduğunu bəyan edir. “Mənim ərim Əli Bayramov “Hümmət” partiyasının üzvü idi. Həbsə alınacağını bildiyi üçün evdə qalmırdı” sətirlərinin də müəllifi Ceyran xanım özüdür.

 

Ceyran xanımın parlamandakı “fəaliyyəti”ni qiymət-ləndirən Mərkəz onun əri Əlini “1919-20-ci illərdə RK (b) P Qafqaz Ölkə Komitəsi yanında gizli hərbi inqilab qərargahının və Bakı kommunistləri tərəfindən yaradılmış hərbi təşkilatına üzv seçir. 

“Ədliyyə Nazirliyinin Bakı dairə məhkəmə prokurorunun məlumatlarının birində belə bir fakt var: “Əli Bayramov “Hümmət” təşkilatının rəhbəri, parlament üzvü Əliheydər Qarayevdən sonra ikinci şəxsdir”. Odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətini silahlı üsyan yolu ilə devirməyə, dövlət çevrilişi etməyə çağıran bəyannaməni imzalayan Əli və onun xanımı Ceyran Mərkəz üçün sıradan bir bolşevik deyildi.

O zaman Bakıda bolşeviklərin daha çox yığışdıqları yer “Nina” mətbəəsi olub. Həmin mətbəə yerləşən məhəllədə qoçu Kəbleyi Şuriyyə adlı bir nəfər yaşayırmış və evinin yanında da alış-verişlə məşğul olurmuş. Bolşeviklər bu mətbəəyə tez-tez yığışdığı üçün milli hökumət oraya polis nəzarətini gücləndirir. Bu da alış-veriş edən qoçu Kəbleyinin xoşuna gəlmir. Odur ki, Əlidən xahiş edir ki, başqa yerə yığışsınlar. Əli buna etirazını bildirdikdə Kəbleyi Şuriyyənin xoşuna gəlmir və qardaşı qoçu Əjdərin köməkliyi ilə məhəllədə gizli şəkildə Əlinin başını kəsirlər.  

 

Başqa mənbələrdən isə belə bəlli olur ki, hər vasitə ilə milli hökuməti xalqın gözündən salmağa çalışan bolşeviklər, Əlinin öz əqidədaşları, “vahid Rusiya” tərəfdarları bu qanlı cinayəti törətmişdilər. Onların bu çirkin siyasəti haqqında M.Ə.Rəsulzadə “İstiqlal” qəzetinin 24 aprel 1920-ci il tarixli sayında açıq-aydın bildirmişdi. 

Amma çox təəssüflər ki, bu qətl vətənpərvər oğullarımıza çox baha başa gəlir. Azğınlaşmış bolşeviklər 1920-ci il aprel istilasından sonra inqilabçı Əli Bayramovun ölümünü bəhanə edərək “Bakı Hərbiyyə general-qubernatoru, Azər-baycanın müstəqilliyi uğrunda 1918-1920-ci illərdə cəsur bir sərkərdə kimi mübarizə aparan Murad Gəray bəy Tlexasla birlikdə (bu generalın Azərbaycan Milli hərəkatında və ordu quruculuğundakı fəaliyyəti haqqında arxivlərdə yetərincə zəngin faktlar var Q.D) Bakıda Müsavatın polis rəisi olmuş Rüstəm bəy Mirzəyevi, dördüncü polis sahəsinin rəisi Nurəddin Seyidovu, onun müavini Süleyman bəy Sübhan-verdixanovu, baş qorodovoy Məşədi İbrahim Babayevi, polis agenturasının rəhbəri Eyvaz Cəbrayılovu, polis xəfiyyəsi Levon Ter Arutyunovu, məşhur Bakı qoçusu Nəcəfqulu Rzayevi, qorodovoy Həbib Nəzər oğlunu, Əbdürrəhman Qurban oğlunu və qoçu Mir Rəhim Mir Mövsüm oğlunu Azərbaycan SSR Ali İnqilab Tribunalının 28 may 1920-ci il tarixli hökmü ilə 15 nəfər güllələnmiş digərləri isə uzun-müddətli həbs cəzasına məhkum olunmuşdu. Hökm Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədr müavini Mirzə Davud Hüseynov tərəfindən elə həmin gün təsdiq edilmiş, mayın 29-na keçən gecə saat ikidə yerinə yetirilmişdi”. 

  

Əli Bayramovun qətlində doğrudan da yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şəxslərin xəbəri olmadığını bolşeviklər özləri də bilirdi. Amma xəmiri zor, təxribat, terrorla yoğrulan Şura hökuməti öz istəyinə nail olmaq üçün Azərbaycanda saysız-hesabsız dəhşətli qətllər törətdi. Tədqiqatçı alim Şəmistan Nəzirli demiş: “...dəhşətli, qorxunc bir dövr gəldi. Xüsusi bir amansızlıqla Vətənimizə hücum edərək bolşevik-daşnaq ordu birləşmələri vətənpərvər oğullarımızı qan içində boğdu. Min cür həngamələrlə izahı olmayan həbslərin dalğası gücləndi”.

Ən dəhşətlisi isə o idi ki, bu faciələr dili, dini bir “oğullarımızın”, həmvətənlərimizin, soydaşlarımızın əli ilə törədildi.

 

Əli Bayramovun meyitinin tapılmasında dövrün tanınmış publisisti Ömər Faiq Nemanzadə də Ceyran xanıma yardımcı olub (çünki Ceyran xanım bu məsələ ilə əlaqədar bir neçə dəfə ona müraciət edib. Ö.F.Nemanzadə o zaman Bakı şəhər polis idarəsində nəzarətçi-müfəttiş vəzifəsində çalışıb. Əksər tədqiqatçıların yazdığına görə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin böyük etimad bəslədiyi Ömər Faiqə “hökumət ən mürəkkəb məsələlərin həllini həvalə edib”). 

 

Bu haqqda Ceyran xanımın “Xatirələrim”dən oxuyuruq: “Aprelin 5-də axşam saat 9-a yaxın evdə idim. Ömər Faiq gəldi bizə, soruşdu ki, “Əlini tanıya bilərsən? Bəli, tanıyıram, -dedim, -niyə tanımıram?! Onda dur gedək mənimlə. 

Qapıda fayton dayanmışdı. Minib getdik Çəmbərəkənd qəbiristanlığına. Qəbiristanlığın yaxınlığındakı daxmaya tərəf getdik. Küçələrdən yığılıb gətirilən sahibsiz meyitlər bu xaraba daxmada saxlanılırdı. Ömər Faiq əlində fanar qabaqda, mən də onun dalınca xaraba daxmaya girdim. Brezent parçasını qaldırdı, fanarı yaxınlaşdırıb cənazəni mənə göstərdi. Tez əyilib üzünə baxmağa cəhd etdim. Başı yox idi, başsız bədən. Diksindim. Dedim: Mən başsız adamı necə tanıya bilərəm? O yazıqda meyitin başsız olduğunu yəqin ki, bilmirmiş. Birdən yadıma düşdü ki, Əlinin sağ əlində nişan var. Aldım əlini ovucuma, sağ əlinin baş barmağında tikiş yeri vardı, dırnağı da haça bitirdi. Kapitan olan zaman tufana düşür. Maşınxanaya enəndə baş barmağı zədələnir. Xeyli vaxt sarıqlı qalmışdı. O da yadıma düşür ki, boyunla bədən birləşən yerdə iri qara bir xalı da vardı. Onu da tanıdım. Özü idi. Ömər Faiq meyitin üstünü brezentlə örtdü, fanarı yuxarıya qaldıranda gördüm ki, kənarda bir baş var. Odur baş orada. Gedib başı gətirdim qoydum cəsədin yanına, üstünü örtdüm”.

 

Bəs Ceyran Bayramova kim idi ki, bu böyük faciədən və 1934-cü ildə həbs edilib sürgünə göndərildikdən sonra da belə bolşeviklərə olan sevgisi azalmadı. Bu “sevgi” hökumətə olan inamından ya inadından doğan “sevgi” idi? 

Ceyran Şirin qızı Bayramova 1896-cı ildə Quba rayonunun Zərqova kəndində anadan olub (bu haqda mənbələrdə müxtəliflik var. Məsələn, Hökumə Sultanova onun Bakıda, (Bax: Ceyran Bayramova. Bakı. 1973.s.3), Sabir Məmmədov (Gəncəli) isə Qubanın Zərqova kəndində anadan olduğunu yazır (Bax: Ceyran Bayramova. Xatirələrim. Bakı. 1983.s.7). 

İlk təhsilini Bakıda 3-cü rus-tatar məktəbində alan Ceyran xanım 1918-ci ilin əvvəllərində “Nina” qızlar gimnaziyasına daxil olur. Sonra onu məktəbdən xaric edirlər. Elə o zaman Ceyran xanım bolşeviklərə qoşulur və 1920-ci də ilk dəfə Şərqdə qadın klubunu öz evində yaradır. Adını da Əli Bayramov klubu qoyur. 1934-cü ilə kimi hökumətin ən etibarlı bolşeviklərindən biri olan Ceyran xanım birdən-birə hökumətin qara siyahısına düşür. 

Lakin o, bu qara siyahıya inqilabçı yox, əksinqilabçı xanımı kimi düşür. Həyat yoldaşı Oruc Bayramov (Əlinin ölümündən sonra Ceyran xanım qaynı Orucla ailə həyatı qurub) 1935-ci ildə XDİK tərəfindən əksinqilabi təbliğat aparmaqda günahlandırılaraq həbs edilmiş, 1937-ci il 31 iyul tarixində güllələnməyə məhkum olunmuşdur. SSRİ MİK-in 4 iyul 1934-cü il qərarı əsas tutularaq Ceyran Bayramova «Vətən xaini»nin həyat yoldaşı kimi SSRİ XDİK Xüsusi Müşavirəsinin 8 sentyabr 1937-ci il qərarı ilə cəzasını islah-əmək düşərgəsində çəkməklə 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş və Qazaxıstanın Akmolinski həbs düşər-gəsinə göndərilmişdir. M.Süleymanovun “Eşitdiklərim oxu-duqlarım gördüklərim” əsərindən aydın olur ki, Oruc Əlinin qardaşı olub. İkinci dəfə qaynı Orucla ailə həyatı quran Ceyran xanım həbs edilib sürgünə göndəriləndə üç oğul, bir qız anası olub.

 

Həyat doğrudan da çox qəribədir. Ceyran xanımın sürgün yoldaşlarından biri də Əhməd Cavadın ömür-gün yoldaşı Şükriyyə xanım olur. OŞükriyyə xanım ki, eşitdiklərimə, oxuduqlarıma görə onun xanım-xatınlığını və gözəlliyini Ceyran xanım heç cürə həzm edə bilmirmiş. Bu təbii idi. Bolşevik Ceyran xanımla, bəy qızı, istiqlal carçısının xanımı olan Şükriyyənin siyasi baxışları, həyat mövqeyi bir ola da bilməzdi. Hətta deyilənlərə görə Ceyran xanım Şükriyyə xanımı ilk dəfə görəndə kinayə ilə: “Knyagina budur? İndi onu fermaya basarıq görək onda nə olur?” deyib. Amma taleyin işinə bax ki, sürgün həyatında Ceyran xanıma gizli-aşkar kömək edən də elə Şükriyyə xanım olub. Diri-diri cəhənnəm əzabında “yaşayan” bu xanımlar Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin Cinayət İşləri üzrə Məhkəmə Kolle-giyasının bəraətindən sonra yenidən vətənə qayıtmışlar.

 

14 dekabr 1955-ci il tarixli bəraət qərarından sonra Bakıya qayıdan Bayramova Ceyran Şirin qızı yenidən Sovet hökumətinə can-başla qulluq etmiş (!), hətta ictimai-siyasi işlərdə fəallığına görə iki dəfə (1960-1967-ci illərdə SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən) ən yüksək mükafata: “Lenin” və “Oktyabr İnqilabı” ordenlərinə layiq görülmüşdü.

 

Bu sətirləri yazarkən Ceyran xanım haqqında yazılan məqalələrdən biri yadıma düşdü. Sonda müəllif təəcüblə yazır ki: “...Bakıya qayıtdıqdan sonra “Lenin” və “Oktyabr inqilabı” ordenləri ilə təltif edilən Ceyran xanım, görəsən, o ordenləri sinəsində necə gəzdirib?”.

 

1986-cı ilin əvvəllərini xatırladım (bir il sonra Ceyran xanım dünyasını dəyişdi). Bakıdakı məktəblərin birində Ceyran xanımla görüş keçirilirdi (mən görüşdə jurnalist-tələbə kimi iştirak edirdim). Ceyran xanım həmin orden medalları sinəsinə düzmüş və leninizmdən-kommunizmdən, Sovet hökumətindən elə fərəhlə danışırdı ki, onu doğrudan da dövrün ən xoşbəxt qadını kimi təsəvür etdim. Amma illər sonra arxivlərdən onun haqqında bunları bildikdə nəinki heyrət, hətta dəhşət hissi məni bürüdü. Doğrudanmı Ceyran xanım Sovet hökumətinin ona çəkdirdiyi bu dəhşətləri və ən əsası sürgündəki o bolşevik əsgərlərinin ona və onun millətinin xanımlarına qarşı edilən alçaqlıqları (bu haqda Şükriyyə Axundzadənin xatirələrində yetərincə məlumat var) unuda bilmişdir?

 

Qərənfil Dünyaminqızı