Qərar qəbul etmə psixologiyası: İnsanlar niyə rasional olmayan seçimlər edir?

Bölmə: Sosial › ,
Tarix: 22:05 02.04.2025

Hər gün saysız-hesabsız qərarlar veririk, lakin onların hamısı məntiqli olmur. İnsanların seçimlərinə emosiyalar, koqnitiv önyarğılar və sosial təsirlər təsir edir. Bu da bəzən gözlənilməz və rasional olmayan nəticələrə səbəb olur.

 

Bu mövzu ilə bağlı psixoloq Sibel Piriyeva "İnformator.az"a  açıqlamasında bildirib ki, insan beyni gündə təxminən 50 min fikir istehsal edir:

 

"Araşdırmalara görə, bu fikirlərin təxminən 80%-i mənfi, 95%-i isə təkrarlanan fikirlərdir. İnsanların fikirləri və verdikləri qərarlar instinktiv, rasional və qeyri-rasional ola bilər. Bunlar fərqli yanaşmalar olub hər biri müxtəlif vəziyyətlərdə faydalıdır. İnsanlar qərar verərkən məntiqdən çox emosiyalarına güvənməyə meyillidirlər, bu da instinktiv reaksiyadan irəli gəlir.

 

İnstinktiv qərarlar intuisiya əsasında verilir. Onlar tez və avtomatik baş verir, keçmiş təcrübələrə və beynin öyrəndiyi nümunələrə əsaslanır. Daha çox emosional və qeyri-şüuri olur. Qorxu, təhlükə, sevgi və antipatiya kimi hisslər bu qərarlara təsir edir. Bəs, nə zaman instinktlərə güvənmək olar?

-Qəfil təhlükəli vəziyyətlərdə, dəfələrlə təcrübədən keçirdiyiniz sahələrdə, insanlarla ünsiyyət zamanı ilk təəssüratda və s.

Düşünülən qərar analitik yanaşmaya əsaslanır. Məntiqlə, düşünməyə və məlumat toplamağa əsaslanır. Şüurlu şəkildə analiz edilərək verilir. Daha çox vaxt və səy tələb edir. Riskləri, alternativləri və nəticələri dəyərləndirir. 

Bəs nə vaxt düşünülmüş qərar vermək lazımdır?

- İş, biznes və maliyyə qərarlarında (məsələn, investisiya etmək), uzunmüddətli təsiri olan şəxsi qərarlarında (məsələn, evlilik, peşə seçimi), mürəkkəb problemlərin həllində (məsələn, bir strategiya yaratmaq).

 

İnsan həm instinktlərini, həm də analitik düşüncəni birləşdirməyi bacarmalı və hər vəziyyətə uyğun seçim etməlidir:

 

– Təcili qərar lazımdırsa, instinktiv davranış kömək edə bilər, əhəmiyyətli və uzunmüddətli qərarlar üçün analitik düşüncə daha doğrudur.

 

Ən yaxşı yanaşma isə hər iki üsulu balanslı şəkildə istifadə etməkdir".

 

Eyni zamanda psixoloq qeyd edib ki, rasional fikirlər indiki zamana yönələn məntiqlə və sübuta əsaslanır, fəlsəfi və elmi yanaşmada düşünülən və planlıdır:

 

"Qeyri-rasional fikirlər isə stereotiplərdən, subyektiv və emosional yanaşmalardan qaynaqlanır və məntiqdən uzaq qərarları əhatə edir.

Rasional qərarlar vermək üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edə bilərsiniz:

 

- Keçmişə və gələcəyə yönəlmədən, indiki zamana uyğun realist düşünün, qərar verməkdə çətinlik çəkirsinizsə, fikirlərinizi yazın və fayda-ziyan analizini edin, hipotez üsulunu yoxlaya bilərsiniz – fikirinizə alternativlər irəli sürün və onların işə yarayıb-yaramadığını müşahidə edin. Bu yolla daha doğru qərarlar verə bilərsiniz".

 

Nigar Həsənzadə