“ALLAHSIZ” NECƏ VƏ KİMLƏR TƏRƏFİNDƏN YARADILDI?

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 23:16 30.06.2025

 

Əvvəl onu qeyd edim ki, 1920-ci ilin aprel işğalından sonra Moskvada nə hadisə baş veribdisə Azərbaycandan da yan keçyib. Bir sözlə Azərbaycan ədəbi, məni, siyasi, mühiti “böyük qardaşı” yamlayaraq, hakim ideologiyanın ruporuna çevrilib.

 

Arxiv sənədrindən aydın olur ki, 1922-ci ildə Rusiyada din əleyhinə güclü təbliğat başlanıb və bu ilk olaraq mətbuatda özünü əks etdirib. Elə həmin ili Moskvada “Allahsız” (“Bezbojnik”) adında qəzet nəşrə başlayıb. İki il sonra “1924-cü ildə Moskvada “Allahsız” qəzetinin Dostları Cəmiytinin 1-ci təsis yığıncağı çağlıb. Cəmiytə hər tərəfli dəstəkolan Sov.İKP MK 1925-ci ilin aprelində “Alahsız”lar qəzetinin Dostları Cəmiytinin I qurultanı keçirib və qərara alıb ki, “Allahsızlar İttifaqı” adında vahid təşkilat yaradılsın”. Moskvada “Allahsızlar İttifaqı” təşkilatı yarandıqdan dərhal sonra Azərbaycanda “Allahsızlar İttifaqı”nın özəkri yaranmağa başlayıb.

  

Dinini, məsbini, soy-könü, bir sözlə hər şeyini danan Şura hökuti düni silib atmaq, təni yaratmaq adı ilə ilk olaraq dindən başlayıb. 1929-cu il 8 apreldə hökumət “Dini təşkilatlar haqqında” fərman imzalayıb. Bundan “ruhlanan” Azərbaycan K(b)P MK 1929-cu il aprelin 15-də plenum çağırıb. Plenumda dinə qarşı mübarizə adı altında “çadranın və papağın atılması məsi” irəli sürək bildirilib ki, bu işdə “Molla Nəsrəddin” jurnalı hökutə dəstək olsun. Odur ki, dövnün məşhur satirik orqanı olan, “şöhti Qafqaz hüdudlanı aşan” “Molla Nəsrəddin”in qarşısında kəskin şəkildə qoyulur ki, “din əlyehinə və məişət xarakterli jurnal kimi yenidən qurularaq, adı dəyişdirirək “Allahsız” qoyulsun”. Bu işdə daha çox canşanlıq edən Azərbaycan “Allahsızlar İttifaqı”nın sədri İ.Dubinski olsa da öz “soydaş”lazın da “əməyi” az olmayıb. Mirzə Cəlili Dubinski niyə sevmirdi? Əslində tək o yox Azərbaycanda söz-səlahiyyət sahibi olan rus və ernirin heç biri onu sevmirdilər. Çünki Mirzə Cəlil aprel işğalından sonra məqarində açıq-aydın “Azərbaycanın varidanın Rusiya təfindən talanmanın” əlehinə çıxaraq “...fevral və oktyabr inqilabları adı ilə məşhurlaşan hadirin imperiya xalqlana, o cümdən azərbaycanlara xoşbəxtlik gətirə bilyini dərk edirdi” və bunu heç gizlətmirdi də...

 

Yaxşı, Dubinski və dubinski kimirin Mirzə Cəlili niyə sevdikrinin səbi bəlli oldu. Axı, “jurnalın düşmənri arasında əhli-qələmlər də var idi”. Gösən onlar niyə Mirzə Cəlilə, “Molla Nəsrəddin”ə qənim kəsiliblər? Paxıllıq, xudbinlik, qısqanclıq... Onlar “İblisin fitsinə və əsatinə” çulğalanaraq ““Molla Nəsrəddin” jurnanıislah etli və bu günün təbinə cavab verə bicək şəklə salmayız” təklifilə çıxış etməklə kifayətləndilər. Dövnün görkəmli yazanı nəyinki tənqid, hətta təhqir etməkdən belə çəkindilər. Azərbaycan SSR Baş Mətbuat İdasinin müvəkkili İbad Əliyevin Xalq Maarif Komissarğının elm, innət və ədəbiyyat bölsinə ünvanlağı məktubda Mirzə Cəlil həyasızcana “siyasi cəhətdən geri qalmış, bisavad” adlanlır. 

 

Beliklə, “köhni tənqid, yenini təbliğ” işində hakim ideologiyanın işinə yaramayan “Molla Nəsrəddin”i “Allahsız”a çevirmək üçün Mirzə Cəlilə qarşı qarayaxmaya başlandı, nə başlandı. Bu mədə dövrü mətbuat arasında “Kommunist” hegomonluğu ələ aldı. Qəzetin 12 noyabr 1929-cu il tarixli sayında Əli Vəliyevin “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini islah etli və bu günün təbana cavab verə bicək bir şəklə salmayız” məqasi çap olunub. Məqadən bir parçanı olduğu kimi diqtinizə çatram: “Vaktilə Zaqafkasya və Yakın Şərq türk xalqları arasında böyük nüfuza malik olan bu məcmuə bu gün get-gedə öz əsgi şəklini itirməkdir. Məcmuənin nüfuzu yavaş-yavaş düşməkdir. Abuçirin azğı buna canlı misaldır. Məcmuənin böylə bir tənəzlə uğramanın başca səbi yaçı qüvrinin azğı, zəifliyi, digər tərəfdən məcmuənin bu günki təbata qətiyyən cavab verə bilsidir”.

  

Əli Vəliyevin jurnalın ətrafında zəif adlandırğı yazarlar o zaman da, bu gün də Azərbaycan ədəbi mühitində təkrarolunmaz iz qoyan Mirzə Cəlil, Ömər Faiq Nemanzadə və başqaları idi. Sacə onlar bəzi yazarlamızdan fərqli olaraq hökutə xoş gəlmək üçün ağa qara derək hakim partiyanın ideologiyanı təbliğ edə bildikri üçün “zəif yazarlar” adlanlırlar.

 

əllif məqasində onların əryə gətirdiyi “Molla Nəsrəddin”in dilini “bərbad dil” adlanraraq tələb edirdi ki; “məcmuəni islah etmək və onun istiqatini yeni quruluşa çevirmək üçün aşağıdakı təklifri ediriz: “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi allahsızlar ittifanın baş naşiri əfkar olsun; məcmuənin ətrana proletar yaçılar toplansın; məcmuənin əski karikatura və uslubu tamamilə dəyişdirilsin; məcmuənin qiyti ucuzlaşrılsın; işçi və kəndli müxbirri ilə sıx əlaqə yaratsın və s”.

  

Maraqdır, Əli Vəliyevin bu təklifini digər yazarlamız necə qarşıla? “Kommunist”in 18 noyabr 1929-cu il tarixli sayında “Türk işçirinə nə kibi bir jurnal lazım?” sərlövsi altında məqalər verilib. Ə.Karabağlı və K.Nəsir imzası altında çap olunan yalarda “məcmuəni kütnin zövnü oxşayan, nöqsanlazı satirik bir tərzdə gösrən ölmizdə sosializm quruluşu uğrunda mübarizə aparan bir Azərbaycan “Krakadili” hana salmaq lazımdır” söyyən “ədəbiyyat sərinin xərifrinə, tənqid pəltəkrinin kərinə, qələm əqrəbrinin neştərrinə tablaşan” Mirzə Cəlil meydanda tək qalsa da yolundan döndi. Azərbaycan K(b)P MK məktub yazaraq jurnallın “Allahsız” adı ilə çap olunmana qəti etranı bildirdi. Sönə məhəl qoyulmayanda Mirzə Cəlil etiraz əlati olaraq nəyin ki jurnalın redaktorluğundan,hətta əməkdaşlıqdan da imtina etdi.

 

1931-ci ilin avqustunda “Allahsız”ın ilk sayı işıq üzü gördü. “Allahsız”ın gəlişi “bütün zamanların övladı, hər yeni nəslin yol yoldaşı olan əbədi Mirzə Cəlilin” həyana son qoydu. Dörd ay, dörd gün sonra “sözü bu gün də ən kəsərli silah olaraq qalan, ömrü boyu bircə kəlmə belə olsun yalan yazmayan, kisə xoş gələn, könnə yatan bircə kəlmə belə söyyən xalnı odlu ürəklə sevən vətənpərvər, ləyatini hər şeydən üstün tutan, vicdanın səsini eşirək yazan, böyük yazar” Mirzə Cəlil dünyasın dəyişdi.

 

“İnsanda ləyati, qüruru, heysiyti, mənliyi ölrən quruluş” Mirzə Cəlili məhv etdi. O, sovet dövnün “əhliləşdirilən, uyğunlaşlan  yazarı” ola bildiyi üçün ömnün son ilrini və günrini çox böyük çətinliklər içində “yaşadı”. Ömür-gün yoldaşı Həmidə xamın “Xatirələrim”dən bəlli olur ki, hökumət onu daha çox maddi çətinliklərlə üz-üzə qoyduğu üçün Mirzə Cəlil ailədə sılıb; “...əzab çəkir, əsəbi və gərgin olurdu. Kisə ağız açmağa isə üzü gəlmir, utanırdı. Ürəyində ağır götür-qoy edir, daim fikir çəkir...”.

 

Qarşımda Mirzə Cəlilin ömnə son qoyan “Allahsız”ın birinci sayı var. Oxuyuram. “Azərbaycan Mübariz Allahsızlar” İttifanın Mərzi və Baş Şuranın orqanı” olan jurnal “siyasi, ictimai, elmi, ədəbi, allahsız məcmuədir” şüarı ilə başlayır. Jurnalın üz qağında başda böyük şiriftlərlə qırzı rəngdə “Allahsız” yazılsa da, onun yanında mörizədə “Molla Nəsrəddin” yalıb.

 

Baş məqalə “Yeni Molla Nəsrəddin” adlanır və “Mübariz Allahsızlar” İttifaqı təfindən yalıb. Ümumiyyətlə ilk sayda verilən yaların heç birində imza yoxdur və kiçik həcmli məqalərdən ibarətdir. Yalnız “Mubariz Allahsızlar” İttifaqı Mərzi Şuranın plenumunda şıxış edən Y.Yaroslavskinin mərusi, “Allahsızlar ölkə müdafiəsinə hazır olmadırlar” sərlövli İ.Dubinskinin çışı və “Dini mövhumatla 25 il qəhramancana mübarizə edən yoldaş Cəlil Məmmdquluzayə mübariz allahsız salamı” adlı məqayə geniş yer verilib. Bu məqalə jurnalın məsul katibi Vəli Xulufluya məxsusdur və “Xuluflu” imzana sonrakı saylarda da rast gəldim. İlk say 14 səhidən ibarət olan jurnal “Baş Şaumyan küçəsi -20” ünvanında işıq üzü görüb.

  

“Allahsız”ın 1931-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında çap olunan ikinci və üçüncü saylar 23 səhidən ibarətdir. Birinci saydan fərqli olaraq ikinci-üçüncü saylarda jurnalın idarə heti də qeyd edilib. “Məsul müdir: Vəli Xuluflu. Təhrir heti: Əhməd Əhdov, Əhməd Trinç, Dubinski, V.Xuluflu, M.Səid Ordubadi, Sami Qamal”.

  

İkinci saydakı “Oktyabr və din” adlı baş məqalə “Ağamir Məhəmdov” imzası ilə verilib. Məqadə Oktyabr inqilanın xalza bəxş etdiyi “xoşbəxtlik”dən bəhs edən müəllif islam dinini ələ salmaqdan sanki zövq alır. Jurnalda verilən elandan belə aydın olur ki, onun abunə məsində dövrün tanınan jurnalisti və siyasi xadimi Ayna Sultanovanın böyük rolu olub.

 

İkinci və üçüncü saylarda məqarin əkriytində imza var. Bu saylarda dövnün tanınan jurnalisti və yazarı Məmməd Səid Ordubadinin imzaları ilə daha çox rastlaşdım. “Zəllə” adlı şeir və “İran dustakxanasında” sərlövli məqalə ona məxsusdur. Bu saylarda çap olunan məlumatlarda bildirilir ki, Bada və ətraf rayonlarda, kəndlərdə, qələrdə hər ay “Mübariz Allahsızlar İttifaqı” üçün pul yığılıb. İttifaqın sədri Dubinskinin jurnalın redaksiyana təqdim etdiyi arayışdan aydın olur ki, bu işdə Suraxanı, Bidi kəndri fərqləniblər. Əslində Sovetrin Azərbaycanı işğal etməkdə bir niyti var idi; onu müxlif adlar altında talamaq, parçalamaq, məhv etmək. Bunu jurnalda çap olunan yalar da təsdiq edir. Mələn, “Yeni üsul ilə zərli surətdə çalışmalı” sərlövli məqadə müəllif yazır: “1931-ci ilin oktyabr ayının axırında, Zaqafkasya firqə təşkilatları öz işri haqqında bolşevik firsinin ştabı olan Ümumittifaq Kommunist (bolşevik) Firsi Mərzi Komisinə haq-hesab veribdilər”. Fikir verin “haq-hesab”. Məqadən aydın olur ki, bu haq-hesabda Azərbaycanda yığılan pamğın, çıxalan neft və neft məhsullanın və yaxud başqa təbii sərvətrin nə qəri “böyük qardaşa” gönrilib. Jurnalın dördüncü və beşinci saylanın üzərində çap tarixi 1931-ci ilin noyabr-dekabr ayları kimi yazılsa da,onun işıq üzü göryü vaxt M.Cəlilin vəfatı günrinə təsadüf edib. Çünki jurnalın ikinci səhisində M.Cəlilin vəfatı münasibətilə şəkli verilib və idarə heti növsi saylarında bu haqqda geniş məlumat veryə söz verib. Həmin sayda Cəfər Xəndanın “Allahsız” şeri də çap olunub və elə bu saya məsul katib də C.Xəndan olub.

 

M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli kitabxananın dövrü mətbuat zalında “Allahsız”ın bütün saylanı gözdən keçirdim.

 

Əvvala onu qeyd edim ki, jurnalın səhirində görkəmli yazarlamızdan əsasən Məmməd Səid Ordubadinin, Vəli Xuluflunun və Cəfər Xəndanın imzası ilə rastlaşdım. Əksər imzalar nə o zaman, nə də sonra ədəbi aləmdə tanınmış imzalar deyil. “B.P.Stepanov”, “Zakalinskaya”, “B.Zukovski”, “Dubrovski”, “Bandukova”, “H.İsgəndərzadə” və b. Elə bu faktın özü bir daha sübut edir ki, “Allahsız” Azərbaycan ədəbi mühitində nəinki sevilməyib, hətta qəbul belə edilməyib. Ona görə də ömrü çox az oldu. Jurnalın nə məzmunu, nə də forması nəinki, “Molla Nəsrəddin”ə bəndi, heç yası ola bildi. Baxmyaraq ki, Sovet rejiminin amansız qanunları ilə yaradılıb. Deli, zaman, məkan bir daha sübut etdi ki, miltin, xalqın xoşlamağını, qəbul etdiyini yaşatmaq qeyri-mümkündür.

 

Əməkdar jurnalist Qərənfil Dünyaminqızı