İnsan beyni və təkamül psixologiyası

Bölmə: Sosial › ,
Tarix: 22:41 18.02.2025

İnsan beyninin fəaliyyəti və davranışlarımızın əsasları təkamül prosesində formalaşan mexanizmlərlə bağlıdır.

 

Mövzu ilə bağlı psixoloq, pedaqoq Nuray və Fidan2 bağçasının direktoru Zeynəb Əyyubova "informator.az"a açıqlamasında bildirib ki, insan beyni təkamül prosesində milyon illər ərzində formalaşıb və əsas məqsədi insanın sağ qalmasını təmin etmək olub. Bu baxımdan, beyindəki bir çox mexanizm hələ də qədim dövrlərin təhlükələrinə uyğun şəkildə işləyir:

 

"Lakin müasir həyat şərtləri kökündən dəyişdiyi üçün bu instinktlər bəzən bizə çətinliklər də yaradır.

İnsan beyni ovçu-toplayıcı dövrlərdə formalaşdığı üçün daha çox fiziki təhlükələrə cavab verməyə meyillidir. Məsələn, “döyüş və ya qaç” reaksiyası beyində hələ də aktivdir. Bu, qədim dövrlərdə bir yırtıcı ilə qarşılaşdıqda həyati əhəmiyyət kəsb edirdi, lakin bu gün eyni sistem, məsələn, iş yerində stres yaşadığımız zaman da aktivləşir. Müasir dövrdə fiziki təhlükələr azalsa da, beyin hələ də real təhlükə olub-olmamasından asılı olmayaraq stresə və qorxuya eyni cür reaksiya verir.

Bununla yanaşı, insan beyni müəyyən dərəcədə müasir dünyaya da uyğunlaşmağa başlayıb. Məsələn, sosial mühitlərdə ünsiyyət bacarıqları, texnologiyadan istifadə və sürətlə dəyişən informasiya axını kimi yeni şəraitlərə adaptasiya edə bilirik. Lakin bu uyğunlaşma prosesinin tam başa çatmadığını söyləmək olar".

 

Həmçinin psixoloq bildirib ki, təkamül prosesində formalaşan qorxu və həyəcan reaksiyalarının həm mənfi, həm də müsbət təsirləri var:

 

"Mənfi təsirlər:

Anksiyete (narahatlıq) və stress: Qorxu reaksiyamız həddindən artıq aktiv olduqda, müasir dövrdə insan daim narahatlıq içində ola bilər. Qədim dövrlərdə təhlükədən qaçmaq üçün bu reaksiya vacib idi, lakin indi bu, uzunmüddətli stressə və psixoloji problemlərə yol aça bilər.

 

Sosial fobiyalar: İnsanlar üçün qrupun bir hissəsi olmaq həmişə vacib olub. Keçmişdə bir icmadan kənar qalmaq ölüm təhlükəsi yaradırdı. Bu gün isə bu instinkt hələ də qalır və insanlarda sosial narahatlıq, tənqid qorxusu və utancaqlıq kimi problemlərə səbəb ola bilər.

 

Dürtüsel (impulsiv) qərarlar: Beynimiz bəzən qısa müddətli həllərə üstünlük verir. Ovçu-toplayıcı dövrdə bu, sağ qalmaq üçün vacib idi, lakin indi bu cür impulsiv qərarlar, məsələn, lazımsız alış-veriş, qeyri-sağlam qidalanma və ya emosional qərarlar verməklə nəticələnə bilər.

 

Müsbət təsirlər:

 

Təhlükələrə qarşı həssaslıq: Qorxu və narahatlıq müəyyən hallarda insanın diqqətli olmasına kömək edir və mümkün təhlükələrdən qorunmasına şərait yaradır.

 

Çevik düşünmə qabiliyyəti: Beynimiz sürətli və effektiv qərarlar verməyə meyillidir. Bu xüsusiyyət müasir dövrdə problem həll etmə bacarığını inkişaf etdirmək üçün faydalı ola bilər.

 

Empatiya və sosial əlaqələr: İnsanlar təkamül müddətində bir-birinə güvənərək cəmiyyətlər qurublar".

 

Eyni zamanda psixoloq bildirib ki, beyindəki bu instinktiv reaksiyaları idarə etməyin bir neçə effektiv yolu var:

 

"Şüurlu fərqindəlik: Bu metod insanın keçmiş instinktlərdən qaynaqlanan reaksiya vermək əvəzinə, vəziyyəti şüurlu şəkildə dəyərləndirməsinə kömək edir. Məsələn, bir vəziyyətdə qorxu və ya narahatlıq hiss etdikdə əvvəlcə bunun real təhlükə olub-olmadığını anlamaq vacibdir.

 

Dərin nəfəs və meditasiya: Qorxu və stress anlarında nəfəs məşqləri etmək beyindəki stress reaksiyalarını sakitləşdirir və insana emosiyalarını daha yaxşı idarə etməyə kömək edir.

 

Rasional düşüncə üsulları: Beynimiz bəzən təhlükəni şişirdə bilər. Buna görə insan öz fikirlərini analiz edərək, qorxularının nə qədər real olduğunu dəyərləndirməlidir.

 

Sosial dəstək sistemindən istifadə: İnsan tək yaşamaq üçün yaradılmayıb. Sosial əlaqələr, ailə və dostlarla münasibətlər beyindəki stressi azaldır və insana psixoloji rahatlıq verir.

 

Mənəvi dəstək: Bir çox insan üçün inanc və mənəviyyat stres və qorxu ilə mübarizədə mühüm rol oynayır. Dualar, zikr və mənəvi praktikalardan istifadə edərək insan öz emosiyalarını daha yaxşı tənzimləyə bilər.

İnsan beyni hələ də qədim instinktləri qoruyur və bəzi reaksiyalarımız hələ də keçmiş dövrlərin təhlükələrinə uyğun işləyir. Lakin müasir dövrdə bu reaksiyalar bəzən bizə çətinlik yaratsa da, onları idarə etməyin yolları var. İnsan şüurlu fərqindəlik, rasional düşüncə və sosial dəstək kimi vasitələrdən istifadə edərək beyninin instinktiv reaksiyalarını daha yaxşı idarə edə bilər və daha sakit, balanslı həyat sürə bilər".

 

Nigar Həsənzadə