KREMİLİ TİKƏN AZƏRBAYCANLI BALASI

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 21:23 04.07.2025

Çox-çox əssüflər ki, bu gün də çoxları elə bilir ki, “möhşəm sənət əsəri olan Kremlin memarı” “İtaliyadan gətirilən Aleksey Kremnıy adlı rus əsilli bir memar olub”. Xoşbəxtlikdən tarix itmir. Onu məhv etmək islər də bir gün zaman onu faş edir. “Möhşəm sənət əsəri olan Kremlin memarı” Əliş Sübhan oğlu Kərimli olduğunu sübut edəcək dəyərli mənlər var. Bunlar “Ərəb şərqində İngilrə xüsusi xidmət idasinin məşhur kəşfiyyatçısı, “Səhra pələngi” ayaması ilə tanan Henri Lourensin “Görünyən surətlər” əsəri, alman riyaziyyatçısı Eylerin Kremlin inşası tarixinə dair təəsratlar “Triqonometriya haqqında fikirlər” kitabı, S.Borodinin “Dmitri Donskoy” tarixi romadır”.

 

1366-cı il. Moskva knyazı Dmitri İvanoviç Moskvanı qorumaq üçün əzəmətli qala tikdirmək fikrinə düşür. Amma bu işi avropalı memarlara etibar etmir. Çünki “onlar həm qalanın sirrini düşnə sata bilərlər, həm də öyücəklər ki, Moskva onlar tikiblər”. Knyaz arzusunu çin etmək üçün “Şirvanşahlar dövtinin Moskva knyazğındakı səfiri Qafur bəyi çağırır və fikrini ona bildirir. Səfir də nəinki Azərbaycanda  hətta bütün Yaxın Şərqdə, Qafqazda tanan memar Əliş Sübhan oğlu Kərəmlini nişan verir. O Kərimli ki, “Dəməşqin Bağlar bölsinki məhəldə ərəb üslublu üç əzəmətli dördmərli binanın, Dəclə çayı üzərinki beş tağlı Bağdad körnün, Qırımdakı (Krım) Bağcasaray mülnün və fəvvarin, gürrin qədim paytaxtı Msxetada (Tiflis yaxınğı) Knyaz Dodianın saranın, Təbrizdə Kərim ağa torcanın (kompleks), Şirazda nəhəng 80 otaqlı Karvansarayı, Dəbil şərinki Cümə məscidinin, Şamada bu güdək qalıqları duran köhnə şərə giriş körpüsünün və onlarla tikilinin müəllifi kimi tanıb”.

 

...Boyar Baratinski knyaz Dmitri İvanoviçi fikrindən yayındırmaq üçün “... bir müsəlman tatara belə böyük işi tapşırmaqda yanlışğa yol vermirsizmi? Axı bu bizim heysiyaza toxuna bilər” deyə etirazını bildirməklə knyazı bu fikirindən daşındırmaq issə də alınmadı. Knyaz boyarı qəzəblə sürək “məni sizin kimi boşboğazların heysiyyatı yox, Moskvanın etibarlı müdafiəsi düşünrür! Bir ki tarixi biz yarıq. Biz kimi isriksə, səlnarə də onun adı yalar”. Knyazın sonuncu sözri boyar Baratinskinin ürəyinə yağ kimi yayıldı və o, knyazın hiysini başa düşərək məmnun halda onu süzdü...

 

Şaxtalı, sızaqlı bir qış günü səfir Qafur bəy Əliş bəyi knyaz Dmitri İvanoviçin hüzuruna gətirir. Knyaz Əliş bəyin gəlişi münasiti bası Boyarina Olqanın evində böyük bir məclis təşkil edir. Məclisdə rus qadınlanın “ucaboylu, enli kürəkli, iri gözlü, üzü avropalar kimi təmiz qırxılmış, qara bığlı, ağ çərzi geyimli, qafqazlı kişini heyranlıqla süzsi və üzünə gülümri, rus zagan kişirinin çoxunun qaş-qabaq töksinə səbəb oldu”. Bu hal knyazın ürəyincə olmasa da büruzə vermir. “Ax rus qadınları” deyə dodaqaltı mızıldanır. Knyazı namusdan çox “Moskvanın etibarlı müdafiəsi” düşündürsə də, qəlbindən bir anlıq belə bir fikir də keçirki, “ona boyar libası geyindirmək və yaxın qohumlarından kimsə evləndirməklə Şərqin məşhur memarı Əliş bəy Kərimlini Alyoşa Kremnıy edərək özəlləşdirmək heç də pis olmazdı”. (Əslində Knyaz bu fikrə boşuna düşmişdi. Bası Olqanın qızı Annanın Əliş bəyə göz yetirsi, onun sağında, solunda fırlanması diqtindən yayınmadı).

 

Uzun-uzadı söhbətdən sonra “1367-ci ilin 14 mart tarixində Moskvanın böyük knyazı Dmitri İvanoviçlə şərqli memar Əliş Sübhan oğlu Kərimlinin arasında müqavilə bağlandı”. Bundan sonra Əliş bəy əsl Qafqazlı kişisinə məxsus vicdana and içərək söz verdi ki: “fərqli gözəlliyə və min illərcə Moskvanı qoruyacaq, hanın zövnü oxşayacaq, şərin əsas qürur yerinə çevricək bir qala ticək”. Martın 25-də qalanın ilk bünövrəsi qoyuldu. Bu zaman Əliş bəy “cibinki Quranı çıxardaraq avazla oxumağa başladı”. Əliş bəy ilk gündən tikintidə güclü nizam-intizam yaratdı və hər işə özü nəzarət edirdi. Xüsusən fəhrinə çox qayğı ilə yanaşırdı. Onları “gündə iki dəfə isti xörəklə təmin edir, məvacibrini yubatmağa qoymur, üslik fərqnənrə mükafat da verdirirdi. Buna görə hamı vicdanla çaşırdı. Hətta bəzən iş vaxtından sonra da qalıb işməklə Əliş bəyə öz rəğbətrini bildirir, tikinti ərazisini isə “Kremli” adlanrırlar”.

 

Əliş bəy də bütün günü tikintinin tez və keyfiyyətli başa çatmana yönəldib. “İşdən başqa heç nəyə vaxtı olmayan memarı” narahat edən yalnız knyazın bası qızı Anna idi. Dələrlə qulluqçu libasında Əliş bəyin otağına daxil olan Anna “mən səni sevirəm! Hadan, hər şeydən artıq sevirəm! Məni öldür, amma rədd eləmə”-deyə hönkürtü çərək özünü onun qollana atır yalvarır-yaxarırdı. Əliş bəy isə ona hər dəfə xatırladırdı ki, “mən sizin evdə yaşaram. Bu yaşağım evə xəyanət olardı, mən bunu edə bilrəm”. Bir axşam baş verən hadisə isə Əliş bəyi mat-mətəl qoydu. O, yatağına uzanarkən diksindi, sanki ilrım vurdu. Anna tamam soyunub onun yatağına girmişdi. Bu hadidən sonra Əliş bəy axşamlar evə daha gec dönyə, Annadan uzaqlaşmağa çalışdı”.

 

...Nəhayət Əliş bəy qalanı verdiyi vədən də tez bir zamanda tikib qutardı. “Əminəm ki, qalanın görmi və davamğı haqda heç bir narağınız yoxdur!” deyə Əliş bəy knyaz Dmitri İvanoviçə müraciət etdi. “Əksinə, mən də,bütün əyanlar da böyük rağızı bildiririk. Mən sənə nəzərdə tutulan əmək haqqından daha böyük məbğin ödənilsi badə sərəncam vermişəm” deyən knyaz sönə xəyanət etdi.

  

Tikintinin başa çatması münasitilə Annanın atası Dmitri Mixayloviç məclis qurur və məclisə Əliş bəyi də dəvət edir. Bu dəvət Əliş bəyin ürəyincə olmasa da hörmətsizlik etmir, məclisə gəlir, “axı üç il onun evində yaşayıb”. Məclisdə Dmitri Mixayloviç hər vasitə ilə Əliş bəyin milli kimliyini, dinini, dilini aşağılayır və ələ salır. “Yetər” deyə Əliş bəy ayağa qalxmaq istərkən arxadan “qüvvətli əl onun saçından yapışdı və o andaca iti bir şey onun boğana çəkildi. Ağrı onu dəhşətə gətirdi. Əliş bəy öz boğazından fışran al qırzı qanı gördü. Sonra Əliş bəyin heysiz bəni süfyə, tamam üzülmüş başı isə bir kənara düşdü”. Knyaz Dmitri İvanoviç “Moskva Rusiyanın ürəyidir! Burada bir tatarın möhşəm qala ucaltması bizim qürurumuzu alçaldar” deyə kinayə ilə Əliş bəyin bənindən axan qana baxdı.

 

Əməkdar jurnalist Qərənfil Dünyaminqızı