İrəvan məscidləri

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 15:56 24.06.2015

Vaxtilə  bütün Qafqazda öz görkəmli və hündür qülləli  məscidləri ilə məşhur olan İrəvan şəhərində bu gün “Qöy  Məscid”dən başqa heç bir məsciddən əsər əlamət yoxdur.  “Qöy məscidi” isə  ermənilər dünya  ictimaiyyətinə  İran -fars məscidi kimi təqdim edirlər.

İnformator xəbər verir ki, məşhur fransız səyyahı və etnoqrafı  İvan Şopen (1798-1870) XIX-əsrin 20- ci illərində Rusiyaya gələrək Qafqaz canişinliyinə işə düzəldikdən sonra  general  İ. F. Paskeviçin göstərişi ilə Qafqazda yaşayan xalqların, xüsusilə də İrəvan və Naxçivan  xalqlarının tarixi ilə əlaqədar tədqiqat işləri aparmağa başlamışdır. İ. Şopen  əsərlərində Qafqaz  xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların tarixi, etnık  tərkibi dili, folkloru,ədəbiyyat və incəsənəti haqqında geniş məlumatlar toplamışdır. O, 1832 –ci ildə İrəvanda  12 məscid qeydə almışdır.  Onlardan  Came məscidi, Şah Abbas məscidi,  Zal xan məscidi, Novruzəli  bəy mədcidi, Sərtib  xan məscidi,  Hüseynəli  xan məscidi, Hacı İmamverdi bəy məscidi, Hacı  Cəfər bəy məscidi  və s. Bu məscidlərin bəziləri bir sıra alban abidələri ilə birlikdə erməni vandalları tərəfindən tədricən dağıdılmış və erməniləşdirilmişdir.

İrəvandakı məscidlərin ən qədimi  SƏRDAR MƏSCİDİ-  QALA məscidi  və ya KÖHNƏ məscid adlandırılan  bu məscid Şah İsmayılın tapşırığı ilə onun vəziri Rəvanqulu Xanın  İrəvan  qalasını tikdirdiyi dövrdə  inşa edilmişdir. 1510-cu ildə  tikilmiş  məscıd 1589-cu ildə Osmanlı türkləri tərəfindən yenidən bərpa edilmişdir. İrəvan qalası içərisində və Sərdar sarayı yaxınlığında yerləşdiyi üçün Sərdar məscidi adlandırılıb.1918 - ci ildə ermənilər həmin məscidə müsəlmanları dolduraraq  od vurub yandırmışlar.Məscid insanlarla  birlikdə  tamamilə yanıb külə dönmüşdür.

SƏRDAR MƏSCİDİ (içi və çölü )

1912- ci ilə qədər indiki  Ermənistan  ərazisinin İrəvan qəzasında  42, Eçmiədzin qəzasında 33, Zəngəzur qəzasında  35 məscid fəaliyyət göstərmişdir. 1915- ci ildə isə  İrəvan və Zəngəzur quberniyasının ərazisinin  məscidlərin sayının  artması  müşahidə  olunmuşdur. Burada  382 şiə  məscidi, 9  sünni məscidi fəaliyyət göstərib. 1918 – ci ildən başlayaraq bu məscidlərin hamısı ermənilər tərəfindən dağıdılaraq  məhv edilmişdir.

Hündür minarələri  olan İrəvan  məscidləri  şəhərin möhtəşəm  görüntüsünü  səciyyələndirən tikililərdən idi. Belə məscidlərdən dördü İrəvan qalasının “Səhər” məhəlləsində  yerləşirdi. Bunlar : “Novruzəli xan”, “Hüseynəli xan”(indiki Qöy məscid), “Xoca Səfər bəy” və “Məhəmməd Sərtib xan” məscidləri idi.

İrəvan məscidləri arasında sənət dəyərı baxımından “ŞAH ABBAS” məscidinin əhəmiyyəti çox böyükdür. 1604- cü ildə 1-ci Şah Abbas  İrəvan  qalasını  Osmanlılardan azad etdikdən sonra 1606- cı ildə İrəvan xanına məxsus Sərdar sarayının şərq  tərəfində möhtəşəm bir  məscid inşa etdirdi. Məscidə xalq tərəfindən Şah Abbas məscidi  adı verildi. Məscidin memarı o zamanın məşhur memarı Şeyx Bahəddin idi. Gəncə məscidinə oxşarlığı olan “Şah Abbas” məscidinin kompleksinə ,mədrəsə, kitabxana,  mehmanxana və müxtəlif obyektlər daxil idi. İrəvan xanlığı dövründə məscidin aş evində kasıblara gündə  3 pay yemək verilirdi.Dini məkan olmaqla bərabər həm də ictimai qurumların toplandığı yer olması ilə də diqqəti cəlb edirdi. 1918- ci ilə qədər “Şah Abbas” məscidi yarımuçuq vəziyyətdə olsa da, sonralar  tamamilə uçurdulub  məhv  edildi.



XUDABƏNDƏ  MƏSCİDİ – Səfəvi hökmdarı Məhəmməd şah  Xudabəndə  tərəfindən tikilmiş məscid olub. Uzunluğu 9 metr, eni 6 metr, hündürlüyü isə 12 metr idi. Kiçik mehrabı olan məscid qırmızı bişmiş kərpicdən tikilmişdi. 1685 –ci ildə Səfəvi hökmdarı Şah Süleyman tərəfindən etdirilən məscidin giriş qapısı üzərində bir kitabə  də qoyulmuşdu (şəkli qalmayıb).

DƏMİRBULAQ  MƏSCİDİ  – İrəvan şəhərinin azərbaycanlılar yaşayan məhəlləsində 17, 18-ci əsrlərə aid müsəlman ibadət məkanıdır. Şəhərin Dəmirbulaq məhəlləsində yerləşdiyi üçün “Dəmirbulaq” məscidi adlandırılıb. Məscidin üstündə düzəldilmiş günlüyə görə, bəzən də “Günlüklü” məscid də deyrdilər. Məscid İrəvan şəhərinin varlı adamlarından olan Hacı Müzəffər Ağa tərəfindən 17, 18 – ci əsrlərdə inşa etdirilib.

1988-ci ilə qədər fəaliyytə göstərən və şəhərin dindar müsəlmanlarına xidmət göstərən məscid elə həmin ilin fevralında erməni millətçiləri tərəfindən hücuma məruz qalmış və talan edilərək yandırılmışdır.



DƏMİRBULAQ  MƏSCİDİ (Günlüklü məscid)

RƏCƏB  PAŞA  MƏSCİDİ -  1725 – ci ildə  Rəcəb Paşa tərəfindən İrəvan qalasında inşa edilmiş məsciddir. Ruslar İrəvanı işğal etdikdən sonda (1827) Rəcəb Paşanın inşa etdirdiyi məscid dağıdılmış və yerində Rus pravoslav kilsəsi tikilmişdir.

ABBAS  MİRZƏ (XAN)  MƏSCİDİ – 18-ci əsrdə  Abbas Mirzə  Qovanlı – Qacar tərəfindən İrəvan qalasında  inşa etdirilmişdir. 1827- ci ildə ruslar tərəfindən dağıdılıb. 2008-ci ildə isə tamamilə sökülüb.

ABBAS  MİRZƏ  MƏSCİDİ  və ya  XAN  MƏSCİDİ (bu günkü xarabalığı)

ŞÜKÜRBƏYLİ  MƏSCİDİ – İrəvanda  tikilib. 1827-ci ildə  Ruslar məscidin  daxilini dəyişdirmiş və  adını  “Svyatoy  Boqoradiç” (Müqəddəs Məryəm) qoymuşlar. Hazırda  Şükürbəyli məscidi Rus kilsəsi kimi fəaliyyətdədir.

ZALHAN  MƏSCİDİ: İrəvanda  tikilib. Məscid  II- Dünya müharibəsindən  sonra  arxitektura  xüsusiyyətləri pozularaq şəkil və sərgi binası kimi fəaliyyət göstərir.

    GÖY  MƏSCİD – (Ermənicə KAPUYT MZKİT  və ya GYOY  MZKİT)  

Ermənistanın paytaxtı İrəvanda azərbaycanlılara məxsus yeganə islam dini məbədi.                    1766-cı ildə  İrəvan xanı Hüseyn Əli xanın əmri ilə tikilmişdir və Azərbaycanın memarlıq nümunələrindən biridir. Eni 66 matr, uzunluğu 92,2 metrdir. Göy məscid İrəvan məscidləri arasında ölçüsünə görə ən böyüyü və İrəvan şəhərinin mərkəzi cami məscidi olub. Çar dövründə İrəvanda azərbaycanlıların dini ibadət etdikləri 8 məsciddən biri idi.

Məscid 28 hücrə, kitabxana, ibadətgah və 3 həyətdən ibarətdir. Ümumilikdə, məscid 7000 kv.metrlik  ərazidə yerləşir. İkinci dünya müharibəsindən sonra Sovet hökumətinin radikal dünyəvi siyasətinə uyğun olaraq hündürlüyü  24 metr olan 4 minarədən 3-ü söküldü və 1952-ci ildən məscidin bir hissəsi planetariyə, bir hissəsi isə məktəbə çevrildi. Məscid 20-ci əsrdə iki dəfə yandırılıb. Birinci dəfə 1918- ci ildə, ikinci dəfə isə 1955-ci ilin martında  martında azərbaycanlı din xadimi Mahmud Aruzoğlu, hıyat yoldaşı və 22 nəfər türk alimi ilə məsciddə ibadət edərkən ermənilər tərəfindən yandırılıb.

Göy məscid 1995 – 2006 cı illərdə İran tikinti şirkətlərinin köməkliyi ilə  bərpa olumuş və İranın Ermənistandakı mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir. 

QÖY  MƏSCİD  ( içi və çölü)

İrəvan və ətraf  ərazilərdə  yerləşən məscidlər haqqında ingilis tədqiqatçısı Tom de Vaal yazır: “Ermənilərin  azərbaycanlılara məxsus məscidlərin belə asanlıqla yer üzündən silinməsini linqvistik oyun ilə izah etmək olar. Sən demə, Ermənistan  Azərbaycanın tarixini məhv etməklə  bütövlükdə ölkəni məhv etmək fikrində imiş. Ona görə də XX əsrə qədər onlar azərbaycanlıları “tatar”, “müsəlman” və ya “türk”adlandırırdılar. Əslində isə onlar türk dilli  şiələr idilər. Bir sözlə, onlar indiki azərbaycanlıların babaları olub. Beləliklə, ermənilər İrəvanda “fars məscidi” haqqında danışarkən, “fars” deməklə unutdurmaq istəyirlər ki, 1760-cı ildən  QÖY MƏSCİDDƏ  dua edənlər azərbaycanlılar  olub”.

Müəllif: İsmayıl Tanrıverdi,  BDU – nun Erməni araşdırmaları ETL-in Böyük elmi işçisi