AZƏRBAYCANDAN TÜRKİYƏYƏ TÜRK SƏSLƏRİ

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 15:51 24.05.2025

13-17 may 2025-ci il tarixlərində Bakıda keçirilən simpoziumda iştirak etdim. Bu yazıda Bakı və xüsusilə Azərbaycan dili ilə bağlı müşahidələrimi bölüşmək istədim.

14-16 may 2025-ci il tarixlərində Bakıda Üsküdar Universitetinin Ünsiyyət fakültəsi və Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsi ilə birgə, Azərbaycan Milli Mətbuatının 150 illiyinə həsr olunan simpozium (elmi toplantı) təşkil edildi. Bu, 12-ci Beynəlxalq Kommunikasiya Günləri “Rəqəmsal əsrdə media və kommunikasiya tədqiqatları” simpoziumu idi. N.Ağıralioğlu və K.Ayçanın hazırladığı “Ortaq Türk Əlifbası İlə Türk Dövlətlərində Əsas Qaynaqların Yenidən Yazılması, Yayımlanması, Rəqəmləşdirilməsi və Səsləndirilməsi” adlı məqalə simpoziuma qəbul edilib. Antalya Bilim Universiteti Rektorluğu məqalənin təqdimatını yazı müəlliflərinə həvalə etdi.

Üsküdar Universiteti və Bakı Dövlət Universitetinin ortaqlığı ilə Bakıda təşkil olunan bu simpoziumda bir dostumla birlikdə iştirak etmək qərarına gəldik və məqaləmizi hazırlayıb təqdim etdik. 2024-cü ildə türk ləhcələrində ortaq əlifbanın qəbulundan sonra araşdırmamız türk ləhcələrində rəqəmsallaşdırma üçün atılacaq aşağıdakı 4 addım üzərində dayandı.

1. Rəqəmsallaşmada əsas kitabların və onların prioritetlərinin müəyyən edilməsi, 2. Türk ləhcələrindəki sözlərin ortaq yazılışlarının müəyyən edilməsi, 3. Rəqəmsallaşdırmaların internet səhifələrinə köçürülməsi, 4. Türk Dövlətləri Təşkilatına bağlı Avropa Birliyindəki kimi bu rəqəmsallaşma üçün Türk Rəqəmsallaşma Təşkilatı və fondunun yaradılması.

Türk dialektlərində qohumların, insan bədən üzvlərinin, rəqəmlərin və şəxs əvəzliklərinin ümumi yazılışları cədvəllərdə verilib. Araşdırmada müəyyən edilən sözlərin ortaq yazılışı üçün ortaq yazılış olaraq türk ləhcələrində ən çox istifadə edilən birinci və ya ikinci sözlər seçilib. Bundan əlavə, qərara alına bilməyən sözlər üçün “Kasgarlı Mahmudun Böyük Sözlüğü” kimi köhnə türkcə mənbələrdən istifadə edilib.

4-5 gün qaldığımız Bakıda çox şeylər çox yaxşı idi. Simpozium Komitəsi xaricdən gələnlər üçün hər gün nahar vaxtı universitetə yaxın bir restoranda qrup yeməyi təşkil edirdi. Simpoziumun yaxşı keçməsi üçün nə lazımdırsa, etdilər. Amma bizim diqqətimizi ən çox çəkən Azərbaycanda danışılan türkcə oldu. Müşahidə etdik ki, Azərbaycan türkcəsi ən az pozulan dialektlərdən biridir.

İlk gün, 14 may 2025-ci ildə bir zalda bizi maraqlandıran mövzu ilə bağlı sənədləri dinlədik. Növbətçi tələbələr hər gün iştirakçılara hər cür köməklik edirdilər. Nahar fasilələrində bir otaqda müəyyən qrupla çay içib söhbət edirdik. Türk dilində, türkcə, tarix kimi mövzularda yüksək səviyyədə qarşılıqlı söhbətlər apardıq. İştirakçıların bir çoxu yazdıqları və ya oxuduqları şeirlərlə diqqətimizi çəkdi. Həyəcanlı, mənalı və səmimi söhbətlər oldu. Xaricdə öz ana dilində söhbətlər etmək gözəl olmazmı?

Ertəsi gün ,saat 10-da Simpoziumun açılış mərasimi keçirildi. İclasa Bakı Dövlət Universitetinin rektoru Elçin Babayev geniş nitqlə başlayıb. Daha sonra Üsküdar Universitetinin rektoru Nazife Güngör çox səviyyəli çıxış etdi. Digər çıxışlardan sonra görüş musiqili konsertlə başa çatıb. Günün ikinci yarısında elmi sessiyalar davam edib.

Üçüncü gün günortadan sonra məruzəmizi təqdim etdik və simpozium saat 5-də yekun iclası ilə başa çatdı və iştirakçılara sertifikatlar verildi. Gözəl qonaqpərvərliyə görə Bakı Dövlət Universitetinin professor-müəllim heyətinə və tələbələrinə minnətdarıq.

Bakı küləkli şəhər deməkdir və əhalisi 3 milyonu keçib. Azərbaycanın ən böyük şəhəridir. Azərbaycan əhalisinin təxminən 30%-i Bakıda yaşayır. 1919-cu ildə əsası qoyulan Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycanın ən böyük dövlət universitetidir.

Çay fasiləsi və nahar zamanı oradakı insanlarla söhbət etmək imkanımız oldu. Türkiyəyə qayıdana qədər şəhərin görməli yerlərini görməyə çalışdıq.

Oradakı insanların danışdığı türkcə, söz və ibarələri toxunulmazlığı ilə heyran qaldıq.

“Bakı Universiteti” qəzetinin 12 may 2025-ci il tarixli sayında Sabir Məmmədovun müəllifi olduğu “Tanrı ruhu daş kitabələrdə” adlı məqalənin son abzası aşağıda Azərbaycan ləhcəsi haqqında təsəvvür yaratmaq üçün verilib.

Məşhur danimarkalı arxeoloq və dilçi Vilhelm Tomsen (Nikolay Yadrintsen) gətirdiyi daş kitabələrin mətnini izah edə bilər. Alim 1893-cü ildə Danimarka Kral Akademiyasında hərtərəfli təqdimat (hesabat, təqdimat) etmiş və öz kəşfini elmi ictimaiyyətə təqdim edib. O, daş kitabələrin mətninin bir hissəsini deşifrə etdiyini, qədim türk əlifbasının mahiyyətini, yazı üslubunu, sözlərin yazılışını, bəzilərinin mənasını açıqladığını ortaya qoyur. Müasir dövrdə Tomseni, elmi dairələri və bizi heyrətləndirən odur ki, məşhur dilçi alimin bu qədim mətnlərdən oxuya bildiyi ilk sözün “tenqri” (“tanrı”, “ilahi qüvvə”, “yaradan”) olmasıdır. Təsadüf?..

Azərbaycanda yemək çeşidləri və dadları Türkiyə ilə demək olar ki, eynidir. Yeməklər əsasən qırmızı ətdən ibarətdir. Hər bir restoranda çörəklə bərabər təndir çörəkləri də təqdim edirlər. Bəzi restoranlarda bir küncdə təndir var və yemək sifarişləri hazırlanarkən bu elektriklə işləyən təndirdə 5-10 dəqiqə ərzində ləzzətli təndir çörəyi (bulka) bişirib müştərilərə isti şəkildə təqdim edirlər. Türkiyədə olduğu kimi Azərbaycanda da hər cür tərəvəz və meyvə yetişdirilir. İki ölkənin enlikləri və iqlimləri olduqca oxşardır.

Fürsətimiz olanda bir qrup dostla Bakıya səfər edirdik. Məncə, gəzməli yerlər Qız Qalası, Neftçilər küçəsi, İçərişəhər və Şəhidlər Xiyabanıdır. Şəhərin tarixi mərkəzi olan Qız Qalasının ətrafında köhnə şəhərin ən hündür təpəsində Şirvanşahlar Sarayı kimi çoxlu tarixi abidələr var. Azərbaycanda Şirvanşahların hakimiyyəti 861-ci ildən 1538-ci ilə qədər təxminən 700 il davam etdi.

Bakı şəhəri çox sistemli şəkildə planlaşdırılıb və inkişaf etdirilib. Binalar çox keyfiyyətli və gözəl tikilib. Küçə və prospektlərin hər iki tərəfində ağac cərgələri, piyada yolları salınıb. Küçələr çox təmizdir. İnsanlar Türkiyədən gələnlərə çox kömək edir və çox maraqlanırlar.

Xülasə, Azərbaycanda danışılan türk ləhcəsindən çoxlu sözlər Türkiyənin müxtəlif bölgələrində də işlənir.

Məqaləni BAKIDAN bir şeirlə bitirək.

BAKÜ’DEN BAK DÜNYAYA

Bakü’den bak Dünyaya, Gör
muhteşem mekanı,

Doğdu doğudan güneş, aydınlattı her yanı,

Rüzgar esti Hazar’dan, ferahlattı insanı,

Bingöl’den doğan Aras, sular Azerbaycan’ı.

Alyatın gölgesinde, işte Yesi Divanı,

Yükselen Kazan’dan ses, temsil eder lisanı,

Ağrı’nın eteğinde, Anadolu Sultan’ı,

Subhan Dağı dibinde, nebilerin makamı.

Kubbelerin parlıyor, “Uzak Mescit” meydanı,