Tariximizin parlaq siması-Fətəli Xan Xoyski

Bölmə: Sosial › ,
Tarix: 16:10 07.12.2023

Bu gün Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin ilk baş naziri, Fətəli Xan Xoyskinin doğum günüdür.

 

İnformator.az əlamətdar tarixlə bağlı tanınmış tarixçi, dosent Zaur Əliyevin fikirlərini öyrənib.

 

“Azərbaycan tarixinin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri də Fətəli xan Xoyski olub. Fətəli Xan Xoyski 1875-ci il dekabrın 7-də Şəki şəhərində anadan olub. Atası İskəndər xan Xoyski Rusiya İmperiyasının Kazak leyb-qvardiyasının general leytenantı, anası Şərəbanı xanım isə Şəki xanları nəslindən olan Hacı Molla Zeynalın qızı olub”.

 

Bu fikirləri İnformator.az-a açıqlamasında tanınmış tarixçi Zaur Əliyev bildirib. Tarixçinin sözlərinə görə, onların əsli Cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərindəndir.

 

“Xoy xanı olan ulu babası Cəfərqulu xan idi. Bu nəsildən görkəmli sərkərdələr, dövlət xadimləri və ziyalılar çıxıb. Bunlardan biri də Fətəli xan Xoyskidir. O, Gəncə klasik gimnaziyasını, 1901-ci ildə isə Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir. Hüquqşünas kimi çalışıb. Xan Xoyski 1917-ci il oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda keçirilən Türk Ədəmi - mərkəziyyət partiyası Musavatın birinci qurultayında çıxış və iştirak edib. O, 1917-ci ilin dekabrında yaranan Zaqafqaziya seyminin üzvü və müstəqil Zaqafqaziya Federativ Respublikası hökumətinin ədliyyə naziri olub. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu”.

 

Tarixçi qeyd edir ki, Azərbaycan xalqının ilk müstəqil hökumətini təşkil etmək bitərəf Fətəli xan Xoyskiyə tapşırıldı.

 

“O, hökumətdə həm nazirlər şurasının sədri, həm də daxili işlər naziri vəzifəsini tuturdu. 1918-ci il iyunun 17-də Azərbaycan Milli Şurasının göstərişinə əsasən Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə ikinci hökumət kabinəsi təşkil olundu. Professor V. İ. Razumoskinin 1922-ci ildə çap etdirdiyi "Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması" adlı məqaləsində məlum olur ki, Azərbaycan Dövlət Universitetinin yaranması təşəbbüsü Fətəli xan Xoyskiyə məxsusdur. Hökumət paytaxt Bakıya köçürülənə qədər F.Xoyski Gəncədə ölkənin iqtisadi həyatı, dəmiryolunun, poçtun bərpası kimi bir sıra digər mühüm tədbirlər də həyata keçirib. O, Azərbaycan üçün an ağır və mürəkkəb dövrdə, sözün əsl mənasında Azərbaycanın varlığı, ölüm və ya olum məsələsinin həll olunduğu illərdə fəaliyyət göstərib”.

 

Zaur Əliyev deyir ki, bu gün də Azərbaycanın bayrağı olan ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduzla mavi, qırmızı və yaşıl rənglərdən ibarət olan milli rəmzimizin qəbul olunmasının səbəbkarı və təəssübkeşi də məhz Xan Xoyski olub.

 

“Xoyskinin rəhbərliyi ilə ilk dəfə 1918-ci ildə iki diviziyanın yaradılması ilə Azərbaycan ordusunun formalaşdırılmasına başlanıldı, iyunun 27-də türk dili Azərbaycanın dövlət dili elan olundu, iyulun 2-də ilk polis bölümünün yaradılması haqqında əmr verildi, iyulun 15-də Güney Qafqaz ərazisində türklərə və müsəlmanlara qarşı törədilən vəhşilikləri, qətliamları, soyqırımları öyrənmək və günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı, onun təşəbbüsü ilə 31 mart tarixinin "soyqırım" günü kimi qeyd olunmasına qərar verildi; avqustun 30-da Gəncə şəhərinin adını özünə qaytardı”.

 

Tarixçinin sözlərinə görə, Bakı vaxtının ölkə ərazisində saat vaxtı kimi götürülməsi, mətbuat üzərindən senzuranın qaldırılması məhz Xan Xoyskinin adı ilə bağlıdır.

 

“Eyni zamanda Qaryagin qəzasının Cəbrayıl qəzası adı ilə əvəz edilməsi, çoxpartiyalı parlament sisteminin yaradılması, Azərbaycan Respublikasının pul və poçt markalarının buraxılması, ana dilində məktəb və seminariyaların açılması və digər mütərəqqi tədbirlər həyata keçirilməsi Xan Xoyskinin sayəsində mümkün olub. Qeyd edim ki, o dövrdə ölkədə ən çox Osmanlılara güvənilsə də Xan Xoyski Azərbaycanın daxili və xarici siyasətinin müstəqil aparılmasını daha üstün tutub. Fətəli xan Osmanlı dövlətinin yeganə beynəlxalq müttəfiqi olmasına baxmayaraq, türk komandanlığının Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmasına qarşı etirazını bildirmiş, dövlətin müstəqilliyini qorumağı prioritet vəzifə hesab edib”.

 

Zaur Əliyev eyni zamanda, Xan Xoyski ilə Britaniyanın Bakıda böyük səlahiyyət sahibi olan generalı Tomsonla olan dialoqundan da söz açıb.

 

“Bu faktı isə dostum, tarixçi Elmar Həsənli paylaşıb. Bu dialoq sizə Xan Xoyskinin şəxsiyyətinin necə olduğunu göstərir”.

 

Sözügedən dialoqu təqdim edirik:

 

Fətəli xan: Siz böyük bir millət, böyük imperiyasınız. Eyni zamanda mədəni bir miilətsiniz. Bizim istiqlaliyyətimizi tanımalısınız.

 

General Tomson: Bu söylədikləriniz siyasi şeylərdir, iki dövlət arasında cərəyan edər. Halbuki mən bir əsgərəm.

 

Fətəli xan: Madam ki, siz əsgərsiniz, mən də istiqlaliyyətini elan etmiş Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziriyəm. Biz sizi buraya dəvət etmədik. Sizdən ölkəmizi tərk etməyi tələb edirəm.

 

Zaur Əliyev əlavə edir ki, 1920-ci ilin yanvar ayında bolşevik hökuməti Azərbaycana təklif etdi ki, Denikinə qarşı saziş bağlasınlar.

 

“Xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski, bolşevik Rusiyasının xarici işlər üzrə xalq komissarı Çiçerinin notasına cavab olaraq yazdı ki, saziş bağlamağa hazırdır, amma bunun üçün gərək əvvəlcə Sovet hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyini tanıya. Çiçerin bu təklifə cavab vermədi. Çiçerin 23 yanvar tarixli ikinci notasında yenə həmin məsələyə qayıdaraq, Azərbaycanı RSFSR-ilə əməkdaşlığa dəvət edir və yazırdı ki, biz həmişə bir səma altında, bir yerdə yaşamışıq və yenə də bir yerdə yaşamalıyıq. Xoyski isə fevralın 1-də ona cavabında biridir ki, “biz mövqeyimizi dedik, razı olmurlarsa, Rusiyanın daxili işinə qarışa bilmərik”. 1920-ci il fevralın 20-də Çiçerinin üçüncü notası və martın 7-də Xoyskinin cavabı eyni məsələyə həsr olunub. Martın axırında Çiçerin sonuncu notasını göndərmiş, aprelin 27-də Xoyski Azərbaycan parlamentində cavab notasını oxuyarkən işğalçı rusların Bakıya yaxınlaşdığı xəbəri alındı”.

 

Tarixçi bildirir ki, O dövrün sənədlərində yazılır ki, iclasda müzakirələr zamanı Xan Xoyski əlini stola vuraraq "Biz Ruslara qarşı savaşmalıyıq, biz Azərbaycanın istiqlaliyyətini kiməsə verəsi deyilik” ifadəsini səsləndirib.

 

“Sonra əsəbi halda ayağa duraraq Rəsulzadəyə "Biz bu İstiqlaliyyəti elə belə əldə etməmişik, kiməsə verəsi deyilik" deyib. Parlament üzvü, kommunistlərlə danışıq aparmaq üçün yaradılmış komissiyanın sədri Hacinski isə bunları eşitmirmiş kimi ayağa qalxaraq məlumat verdi ki, axşam saat 7-yə kimi hakimiyyət kommunistlərə təhvil verilməlidir. Əgər onların şərti qəbul olunsa, bolşevik ordusu Bakıya daxil olmayacaq. Bütün məmurlar öz vəzifələrində qalacaqlar. Yalnız hökumət üzvləri dəyişdiriləcək və onların da yerini yalnız azərbaycanlılar, azərbaycanlı kommunistlər tutacaq. Parlamentdə təmsil olunan partiyalar öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilərlər, onlara və hökumət üzvlərinə qarşı heç bir inzibati tədbir görülməyəcək”.

 

M.Ə.Rəsulzadə isə öz növbəsində Xan Xoyskinin qəzəbini görərərək deyir:

 

““Əfəndilər, mötəcazir bir ultimatum qarşısında qalmışıq. Burada təslimdən bəhs edirlər. Fəqət əfəndilər, təslim nə demək? Kimə tərki mövqe edirik? Bizə deyirlər ki, hüdudunuzu keçən ordunun başında Nicati adında bir türk komandanı durmuşdur. Rusiyadan gələn bu mötəcaviz ordu əmin edirlər ki, həyat və məmat mücadiləsində qalan Türkiyənin xilası üçün gedir. Yalandır. Gələn ordu rus ordusudur. Fərzən komandanı bir türk olsa da, yenə rusdur. İstila ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüduduna qayıtmaqdır. Anadolu imdadına gedəcək bəhanəsiylə yurdumuza girən bu işğal ordusu buradan bir daha çıxmaq istəməyəcəkdir”. Xan Xoyski əsəblə Hacınskiyə dönüb yüksək səslə deyir "sən necə inana bilərsən bu ruslara" və iclası tərk edib evinə gedir. Bu hadisələrdən sonra Fətəli xan öz ailəsi ilə birlikdə Tiflisə getmişdir”.

 

Müsahib deyir ki, Aprelin 28-də, sübhə yaxın işğalçı bolşevik ordusu Bakını tutdu, onun arxasınca isə general Xəlil paşanın başçılığı ilə azərbaycanlılara bolşeviklərə müqavimət göstərməməyi təbliğ edən türk zabitləri gəlirdi.

 

“Bolşevik hissələri Bakını ələ keçirəndən dərhal sonra S.K.Orconikidze V.İ.Leninə məruzə etmişdi: “Türk əsgər və zabitləri inqilabın xeyrinə xeyli fəal rol oynadılar. Fətəli xan Xoyski səhərisi gün Gürcüstana ailəsini götürüb gedir. Onunla bərabər gedən Cümhuriyyətmilər hələ işğal olunmayan Tiflis şəhərində siyasi fəaliyyət göstərib böyük dövlətlərə müraciətlər hazırlayaraq müstəqilliyi geri qaytarmaq üçün işlər görməyə başlayırlar. Lakin bir müddət sonra oradakı bolşeviklər tərəfindən təqib olunmağa başlanıb 1920-ci il iyunun 19-da Xan Xoyski Xəlil bəy Xasməmmədovla Tiflisdə indiki Opera Teatrı binasının yanından keçərkən erməni terrorçuları Aram Yerkayan və Misaq Qriqoryan tərəfindən sui-qəsdə məruz qalır. Nəticədə Fətəli xan kürəyindən aldığı iki güllə yarasına görə dünyasını dəyişir, X. Xasməmmədov isə yaralanır”.

 

Zaur Əliyevin sözlərinə görə, Fətəli xan indiki Tbilisi botanika bağının ərazisində yerləşən köhnə müsəlman qəbirstanlığında dəfn edilib.

 

“Onun dəfn mərasimini Tiflisdəki İran konsulluğu həyata keçirib. M. F. Axundovun yanında dəfn edildib”.

 

Müsahib sonda açıqlamasını Üzeyir Hacıbəylinin Xan Xoyski haqqında yazdığı ifadə ilə sonlandırıb.

 

“Böyük Üzeyir bəy Xan Xoyski haqqında yazır: Taxta parçalarından yaranmış gəmini fırtınalı bir gündə elə idarə etmək lazım idi ki, dağa-daşa çarpmadan onu fırtına yatanadək salamat saxlaya biləsən... Bax, Fətəli xan Xoylu bu işi görə bildi".

 

Yusif Mamedov