ŞURA HÖKUMƏTİNİN “HƏDİYYƏSİ”

Bölmə: Maraqlı › ,
Tarix: 16:30 31.05.2025

1936-cı il dekabrın 7-də Azərbaycan SSR XDİK Dövlət Təhlükəsizliyi idarəsi məxfi siyasi şöbəsi dördüncü bölməsinin müvəkkili Platonov belə bir arayış tərtib edir: “Dövlət Təhlükəsizliyi idarəsində olan materiallardan görünür ki, vətəndaş Qiyasbəyli Mədinə Mehdi qızı 1897-ci ildə anadan olan, qeyri-leqal əksinqilabi müsavatçı təşkilatının üzvüdür. Hesab edirəm ki, Qiyasbəyli Mədinə Mehdi qızı həbsə alınıb, Azərb. SSR CM 72-73 maddələrinə əsasən məsuliyyətə cəlb edilməlidir”.

  

Platonovun bu arayışından bircə gün sonra Mədinə xanım həbs edilir. Akademik Ziya Bünyadov yazırdı ki, “Sənədlərdən görünür ki, Mədinə xanım Qiyasbəyli Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının ilk günündən bu hakimiyyət üçün canla-başla xidmət edib”. Bəs onda niyə bu hökumətin ona “hədiyyəsi” 1937-ci il də güllələnməsi oldu? 

 

Qarşımda Mədinə xanımın iki şəkli var. Birincisi 1936-cı ilin 8 dekabrında həbs edildiyi gün çəkilən şəkil, ikincisi 1937-ci il 28 sentyabr güllələnən gün çəkilən şəkil. İkinci şəklə sakit və həyacansız baxmaq qeyri-mümkündür. Bu on ay, 6 gün ərzində Mədinə xanıma həbsxanada necə ağır işgəncələr verilibsə, qadın, sanki, birdən-birə 20-30-il qocalıb, saçlarında bir dənə də olsun qara tük yox, 45 yaşlı bu qadına ən azı 60-70-yaş vermək olar. 

 

Kim idi Mədinə xanım, nə günahın sahibi idi ki, ölkəsinə “xoşbəxtlik gətirən Şura hökuməti” ona bədbəxtlik gətirdi!? 

Mehdi ağa Vəkilov Qazaxda sayılan-seçilən nəsildən idi. Özü ali təhsil almışdı, xanımı Gülzar da Tiflisdə Nəcib Qızlar Seminariyasını bitirmişdi. Mehdi bəyin oğlanları körpə ikən dünyasını dəyişmiş, yeganə qızı Mədinə sağ qalmışdı. İlk təhsilini ata-anasından alan Mədinəni atası 8 yaşında Tiflisə gətirir və “Müqəddəs Nina” məktəbində oxumağa qoyur.

 

1904-cü ildə bu məktəbi qurtaran Mədinə elə burada yenidən bir illik pedaqoji kursu bitirir və müəllimlik şəhadətnaməsi alır. 1905-ci ildə yenidən öz doğma kəndi Salahlıya qayıdır. Məktəb açmaq, kənd qızlarına savad vermək üçün çox çalışır. Nəhayət, 1906-cı ildə atası Mehdi ağanın köməkliyi ilə öz evlərində ilk dəfə rus kənd qız məktəbi açır. Bu məktəb Zaqafqaziyada ilk rus qız məktəbi idi. Hökumət əvvəlcə məktəbin fəaliyyətinə rəvac verməsə də, Mehdi ağanın çox böyük təkidindən, get-gəlindən (iki ildən) sonra rəsmi olaraq məktəbin fəaliyyətinə icazə verir. İlk ili məktəbə 30 qız toplaya bilən Mədinə çox çətinliklə də olsa, ikinci ili onların sayını 50-ə çatdıra bilir.

1910-cu ilə kimi Salahlıda müəllim işləyən Mədinə həmin ilin sonlarında Dağ Kəsəmən kəndinə gəlin köçür və burada müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir. Xoşbəxtlikdən bu işdə ona ömür-gün yoldaşı Şəhriyar da dəstək olur. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirən Şəhriyar mədəni, savadlı və xoşxasiyyət bir gənc idi. Şəhriyar və Mədinə dövrün adət-ənənələrinə “zidd olaraq” bir-birini sevərək ailəqurmuşdular. Lakin bu sevgi onlara xoşbəxtlik gətirmir. Mədinənin bu xoşbəxt ailə həyatının ömrü uzun olmur: cəmi 7 il. 1917-ci ildə ömür-gün yoldaşı Şəhriyar vərəm xəstəliyindən vəfat edir. 

Bir neçə il əvvəl anasını, 1916-cı ildə qəfil atası Mehdi ağanı, sonra da sevimli ömür- gün yoldaşını itirən Mədinə iki azyaşlı qız, bir südəmər körpə oğlan uşağı ilə tək-tənha qalır. Bu ağır zərbələr onu çox sarsıtsa da, övladlarının xatirinə “yaşamağa” başlayır. 

 

Tək-tənha qalan gənc müəllimə bu dəfə məktəbə qız toplaya bilmir. Məcbur olaraq övladlarını da götürüb Tiflisə üz tutur, bir neçə il burada çalışır. Sonra genral İbrahim bəy Usubovun ömür-gün yoldaşı Gülzar xanımın (tanınan pedaqoq Gülzar xanım Mədinənin xalası qızı idi) köməkliyi ilə Bakıya köçür. Bu gəliş onu fəlakətə daha da yaxınlaşdırır. 

 

1920-ci ilin oktyabrında Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının təşəbbüsü ilə Bakıda Darülmüəllimat açılır və Mədinə xanım müdir təyin edilir. O, bu məktəbə dövrün ən savadlı pedaqoqlarını toplaya bilir. Ü.Hacıbəyli, H.Cavid, A.Şaiq, Ş,Əfəndizadə, X.Ağayeva, Badisəba Köçərli (Firudin bəyin xanımı) və başqa maarifpərvər, vətənpərvər insanlarla mütəmadi ünsiyyətdə olan Mədinə xanım yaradıcılıqla da məşğul olmağa başlayır. 

“Şərq qadını” jurnalının yaradıcı heyətinin üzvü olan Mədinə xanım burada qadın azadlığı mövzusunda məqalələri ilə çıxış edir. Bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında çalışan Mədinə xanım həmin illərdə əsasən tərcüməçiliklə məşğul olub. Amma onun tərcüməçiliyə gəlişi əsasən səhhətində yaranan problemlərlə bağlı olub. 

Belə ki, 1932-ci ildə Mədinə xanım bir gün işə gedərkən tramvaydan düşərkən yıxılır və bərk zədələnir. Uzun müddət yatağa düşən Mədinə xanım məşhur cərrah Mustafa bəy Topcubaşovun səyi nəticəsində ayağa qalxsa da, bir müddət hərəkət edə bilmədiyi üçün pedaqoji fəaliyyətindən uzaqlaşmağa məcbur olur. Rus dilini mükəmməl bilən Mədinə xanım bu zaman tərcüməciliyə daha çox meyl edir. M.S.Ordubadinin, R.Rzanın, S.Vurğunun və başqa yazıçı və şairlərin əsərlərini rus dilinə tərcümə edir. 

 

1906-cı ildən 1936-cı ilin 8 dekabrına (həbs edilən günə) kimi Mədinə xanım əsasən pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. İlk olaraq kənd məktəbində fəaliyyətə başlayan Mədinə xanım sonralar Bakı Qadın Pedaqoji Texnikumunda (bir müddət burada müdir olub), Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun fəhlə fakültəsində, Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunda müəllim işləmişdir. Arxivdə Mədinə xanımın sənədləri arasında Gürcüstan SSR Xalq Maarif Komissarlığına göndərilən maraqlı bir məktuba rast gəldim: “Sizin Tiflis şəhərində türk Pedaqoji Texnikumu müdiri vəzifəsinə bir nəfər təcrübəli müəllim ayırmaq haqda xahişinizi nəzərə alaraq Azərbaycan SSR Baş Tərbiyə İdarəsi bu vəzifəyə təcrübəli müəllim və inzibatçı Bakı Qadın Pedaqoji Texnikumunun sabiq müdiri Mədinə xanım Qiyasbəylini məsləhət görür. 

  

Baş Tərbiyə İdarəsinin müdiri. 

A.Sultanov. 

Bakı, 20 iyul 1927-ci il” 

 

Maraqlıdır həmin dövrdə ictimai, mədəni işlərdə yetərincə fəal olan Mədinə xanım niyə birdən-birə “xalq düşməni”, “müsavatçı təşkilatın üzvü” oldu? Az qala hər evdə “öz adamı” olan “ÇEKA” hələ 1925-ci ildən Mədinə xanımın Şura hökumətinə olan “sevgisinə-sayğısına” şübhə ilə yanaşmağa başlamışdı. Bu haqda sənədlərdən oxuyuruq: “Qiyasbəyli Mədinə Dövlət Siyasi İdarəsi və XDİK tərəfindən hələ 1925-ci ildən ta 1936-cı il dekabrın 8-dək, yəni həbs olunduğu günə qədər daim göz altına alınmış və bu idarənin agentləri tərəfindən izlənən və demək olar ki, onun hər addımı belə qeydə alınmışdı”. 

 

Bəli bu izlənmənin səbəbi də o idi ki, guya Mədinə xanım Müsavat partiyasının keçmiş üzvləri ilə əlaqə sağlayır və onların ailələrinə maddi köməklik edir. Bu ailələrin arasında onun dayısı Vəkilov Zəkəriyyənin, dayısı oğlu Vəkilov Rəhimin, atasının əmisi Vəkilov İsfəndiyarın da başsız qalan ailələri var idi. Çünki ailə başçıları Solovki konslagerinə sürgün ediliblər.

 

Mədinə xanımın bütün dindirilmə protokollarından (12 dindirilmə aparılıb) aydın olur ki, müstəntiqlər hər dəfə “izah edin görək, Azərbaycan əksinqilabi millətçi təşkilatla sizin əksinqilabi əlaqəniz konkret olaraq nədən ibarət idi?” sualını israrla verərkən Mədinə xanım da “mən qəti surətdə bildirmişəm və yenə də bildirirəm ki, mən heç bir əksinqilabi təşkilatda üzv olmamışam” deməsi leytenant Platonovu və serjant Oqanezovu necə hiddətləndirib. Və bir Ulu Tanrı şahiddir ki, Mədinə xanım hər dəfə “günahını etiraf etmədiyi” anda bu gedalar ona“diri-diri” hansı cəhənnəm əzabını yaşatmayıblar? 

Əslində təkcə bu iki geda olsaydı nə var idi ki. Böyük bir xalqın “70-80 min Azərbaycan ziyalı nümayəndəsini məhv edən” bu quldur dəstəsinin başında duran Sumbatov, Borşov, Gerasimov, Sinma, Şer, Qriqoryan, Markaryan, Qalstyan, Ohanesyan, Avanesyan və daha necə-necə zatı qırıq, məz-həbi bəlli olmayan bu gedalara dəstək verən də çox heyiflər olsun ki, özümüzün M.Mustafayev (Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin 4-cü şöbəsi 6-cı bölməsinin rəisi, leytenat) və Atakişiyevlərimiz (Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsinin 4-cü şöbəsinin müdiri, baş leytenant) olub. Bunu bütün arxiv sənədləri də sübut edir. 

Sonda yadıma tarixçi alim Sabir Məmmədovun (Gəncəli) “Azərbaycanın maarifpərvər qadınları” adlı kitabı düşdü. Burada Mədinə xanım haqqında yazılanları oxuduqda düşünürsən ki, Şura hökuməti Mədinə xanıma necə böyük xoşbəxtlik bəxş edib. Çünki burada Mədinə xanımın 37-nin qurbanı olduğu haqqında nəinki bircə cümlə, heç bircə söz belə yoxdur. Amma Sabir müəllimin bu kitabı işıq üzü görəndə 1960-cı il idi. Artıq 1956-cı ildə repressiya qurbanlarına bəraət verilmişdi. Onu da qeyd edim ki, bu bəraətin ab-havası təkcə Sabir müəllimin əsərində yox o illər ərəfəsində yazılan əksər əsərlərdə hiss edilmir. Əksinə hələ də Lenin, Stalin babaların, Böyük Oktyabr inqilabının Azərbaycana “BƏXŞ” etdiyi “xoşbəxt”likdən, gətirdiyi “azadlıq”dan ağız dolusu danışılırdı. Təəssüf, çox təəssüf!

  

Qərənfil Dünyaminqızı